Sveti hram do sudnjega dana
Jedinstveni geografski položaj Istanbula, grada na dva kontinenta, kroz mnoge vekove i carskog grada, odredio je njegovu prošlost, sadašnjost i budućnost. Simbol grada koji spaja Evropu i Aziju kroz vekove je bio i ostao hram Svete mudrosti – Aja Sofija.
No sveta mudrost kao da nije bila dovoljno nadahnuće za verinike širom sveta da ovaj jednistveni hram ne svojataju, nego da se u njemu pribiliže Bogu. Tako se ona tokom svog dugog postojanja selila iz pravoslavlja na kratko u katoličanstvo, da bi padom Konstantinopolja bila pretvorena u islamsku džamiju. Ukidanjem sultanata i proglašavanjem republike Kemal Ataturk je shvatio da će Aja Sofija biti tačka sukobljavanje između hrišćana i muslimana, te je 1923. godine doneo vrlo mudru odluku – Aja Sofiju je pretvorio u muzej.
Imala sam priliku da u nju u krajem februara ove godine uđem kao u muzejski objekat. No, to se promenilo, Aja Sofiju koju su hrišćani koristili kao hram 916 godina, a potom muslimani kao džamiju narednih 477 godina, više nije muzej, jer je mudra Ataturkova odluka je preinačena ovih dana i Aja Sofija je ponovo posle nešto manje od 100 godina postala džamija…
Smeštena je na posebnom mestu, na uzvišenju poluostrva koje je između Mramornog mora i zaliva Zlatni rog s pogledom na Bosfor, a koje pripada Evropi. Upravo na tom poluostrvu su stari Grci podigli svoje naselje, koje je prema mitu osnovao megarski kralj Bizas, po kome je grad dobio ime Bizantum (ili Vizantion). U ruke rimskog carstva ovaj poznati trgovački grad prešao je 74. godine pre nove ere i postao njegov deo. Rimski imperator Konstantin je 340. godine naše ere proglasio Vizantion svoij glavnim gradom i nazvao ga po sebi Konstantinius. Gladvni grad istočnog rimskog carstva rimski senat naziva Novi Rim, ali se taj naziv jednostavno nije primio i održao. Novo ime grada postaje Konstantinopolis (Konstantinov grad), a moćna država koje nastaje na ovom tlu raspadom rimskog carstva postaje poznata je pod imenom Vizantija.
Hram je podignut na zahtev cara Justinijana I, koji je tražio da se sagradi na mestu gde su takođe bile bogomolјe – Magna eklesija (Velika crkva) sagrađena za vreme cara Konstantina i crkva koju je podigao Teodosije II, koja je stradala u Justinijanovo vreme za vreme pobune Nike koja je ugušena zahvaljujući carici Teodori, Justinijanovoj ženi. Zato je Justinijan želeo da podigne hram kakav dotad nije viđen – hram koji će tu stajati do sudnjeg dana! Otuda možda i potiče verovanje da će, kada se hram Svete mudrosti sruši, doći do kraja sveta.
Po prvi put se dešava da se iznad objekta pravougaone osnove podiže kupola, jer je dotadašnja arhitektura poznavala samo pokrivanje cilindrične osnove kupolom. Ono što je arhitektonska zanimljivost je da ni kupola nije ni pravilan krug. Protomajstori ovog svetskog čuda su bili Isidor Miletski i Antemije Tralski.
Inenađuje što je ovako grandiozan objekat, koji je promenio istoriju arhitekture nastao za samo 5 godina (građen je od 532. do 537. godine)! Mnogobrojni komadi mermera i antički stubovi različitih dimenzija i oblika su doneti iz različitih delova carstva da bi bili ugrađeni u ovaj hram, veliki deo njih iz Artemidinog hrama u Efesu. Gradnju su pratile neprekidne molitve, a njegova grandioznost je izazivala strahopoštovanje i veru da on nije mogao da nastane bez moći natprirodnih sila. Hram je posvećen Svetoj mudrosti (Logosu).
Kada je hram sazidan za njegovo osveštavanje žrtvovano je čak 1.000 životinja. Prema predanju na ovoj svetkovini car Justinijan I je ušao u hram kočijama i pošto se pomolio Bogu, zahvalio je Gospodu što ga je smatrao vrednim da napravi ovakav objekat kojim je nadmašio i samog kralja Solomona! Malo je reći da nјena impozantnost i danas ostavlјa bez daha reku posetilaca. Hram Svete mudrosti Božije je skoro ceo milenijum, tj. sve do 1520. godine bio je najveći hrišćanski hram na svetu kada je primat preuzela katedrala u Sevilji.
Kada stupite u hram najviša (središnja) vrata su carska. Unutrašnji narteks je ukrašen mnogobrojnim pločama mermera u bojim a na tavanici se nalazi zlatni mozaik bez figuracija, ovi su ukrasi iz doba Justinijana, dok je mozaik iznad carskih vrata urađen kasnije on pokazuje Isusa Hrista kako sedi na tronu a pored njega kleči car Lav I koji moli za milost i blagoslov. U medaljonima sa strane su Bogorodica levo i arhanđel Gabrijel desno. Zdove krase mnogobrojne mermerne ploče otvorene kao knjige. Postoji verovanje da se u njihovim šarama može pročitati budućnost sveta!
Ikonostas visine 15 metara je bio od srebra, a u riznici su bile pohranjene svete mošti, verski pribor od zlata i srebra ukrašen dragim kamenjem i drugo blago koje su krstaši poharali i odneli u Evropu. U apsidi se nalazi veličanstveni mozaik sa prikazom Bogorodice koja drži Isusa. Zidove krase mnogobrojne mermerne ploče otvorene kao knjige. Postoji verovanje da se u njihovim šarama može pročitati budućnost sveta! Osim prelepih mozaika koji izviru ispod gipsanog pokrova, ono što današnje posetioce zadivlјuje je i količina svetla, naime, bazilika dobija prirodno svetlo sa stotine malih prozora s vitražima smeštinih na kupoli.
Ipak u trajanju skoro 15 vekova Aja Sofija se susretala ne samo sa pljačkašima i drugim vernicima nego i sa prirodnim nepogodama – zemljotresima, koji su narušavali njen izgled i postojanost. Statički problemi sa sa kupolom odnosno prenošenje opterećenja na zidove su doveli do toga da su zidovi počeli da se krive. To je naročito posle zemljotresa rezultiralo prvim rušenjem kupole, koja je ponovo je sagrađena 558. godine s nekim novim rešenjima, tako što joj je smanjen malo prečnik, ali ona se srušila u desetom, pa ponovo u 14 veku. Održavanje hrama Svete mudrosti je vladare uvek puno koštalo, a za sve siromašnije vizantijsko carstvo izdaci su bili preveliki iako je bila sedište Carigradske patrijaršije i mesto gde su se krunisali vizantijski carevi.
Burna istorija ove bogomolje beleži da je posle pada Carigrada 1204. godine narednih 57 godina postojala kao katolička crkva, da bi potom ponovo bila pravoslavna do dana kada su je osvojili Turci. Naime, 29. maja 1453. godine, u utorak sultan Mehmed II osvajač je naredio da se Aja Sofija do petka preradi u džamiju da bi on mogao da da dođe na molitvu. Tako su mozaici prekriveni gipsom, što se iz današnje perspektive nije pokazalo kao loša odluka – jer su tako sačuvani od zuba vremena i dobili priliku da ponovo zablistaju u nekom drugom dobu. No, sada se oni prekrivaju za vreme islamske molitve i budući posetioci, koji nisu muslimanski vernici će moći da je posete samo u vreme kada se služba ne održava…
Minareti, šedrvan i ostale prostorije su dodane kasnije. Unutar samog hrama je dodana biblioteka, a dve velike mermerne amfore su donete iz antičkog Pergama.
Probleme je u rekonstrukciji u XVI veku rešio arhitekt Sinan veliki mimar, koji je bio zadužen za sve građevinske objekte. Obnova je počela tek pošto je Sinan godinu i po dana proučavao konstrukciju. On je smanjio kupolu i dodao potporne zidove koji stoje danas. Veliku restauraciju su takođe radila i braća Fasati (italijanske arhitekte ) u XIX veku. No, restauracije su rađene i kasnije recimo 1926. godine kada su turske arhitekti dodali i čelični okviru na kupolu. Aja Sofija se rekonstruiše i ovih dana, jedan deo s leve strane hrama je bio nedostupan posetiocima, baš zbog rekonstruktivnih radova.
Zato, kada ova pandemija prođe, ukoliko vas put nanese u grad koji se proteže na dva kontinenta obavezno posetite Aja Sofiju koja se nalazi na UNESCO-voj listi svetske kulturne baštine i ponesite svoje utiske sa ovog čarobnog mesta.
Marina Jablanov Stojanović
Foto: engin-akyurt-on Unsplash, zen-zeee-on Unsplash, Mariniranje, Pixabay
