NOVOSADSKE PRIČE: Petar Đurđev o istoriji grada

Petrovardinska tvrđava je jedan od bisera Novog Sada, volimo je, ponosimo se njome, nešto o njoj znamo, ali puno toga ne znamo... A bilo bi dobro. To je potvrdio i naš sagovornik Petar Đurđev, direktor Istorijskog arhiva Novog Sada.

– U nastavnim planovima i programima istorije malo se prostora daje lokalnoj istoriji koja nam govori o našem identitetu i našoj svakodnevici. Imao sam privilegiju i čast da dugo godina predajem u novosadskoj gimnaziji „Jovan Jovanović Zmaj“ i moj prvi čas je počinjao s pitanjem zašto se Novi Sad zove Novi Sad, zašto je Petrovaradin baš Petrovaradin, zašto je Detelinara – Detelinara itd... Malo je onih koji su to znali. Deca znaju šta su radili egipatski faraoni, kako je tekla velika francuska Buržoaska revolucija, a ono najosnovnije pored čega prolaze svaki dan – o tome ništa ne znaju! – rekao je Petar Đurđev direktor Istorijskog arhiva Novog Sada. Baš zato smo se za Novosadske priče obratili Petru i zamolili ga da nam objasni na koji način je ovaj deo grada uticao na nastanak Novog Sada.

– Mnogi bi se iznenadili kada biste im rekli da je prostor gde je danas Petrovaradinska tvrđava naseljen još od paleolita i da mi na toj vulkanskoj steni faktički imamo kontinuitet gotovo 60.000 godina unazad! Strme padine petrovaradinske stene obrasle šumom pružale su ljudima zaštitu, ali i šansu za ulov divljači, a s druge strane, Dunav je bio prebogat ribom, tako da su ljudi mogli lako da se prehrane. Sve civilizacije od paleolita do Kelta, Rimljana, Vizantijaca, Avara, Slovena, Mađara su ostavile trag baš na tom mestu. Zato slobodno može da se kaže Novog Sada ne bi bilo bez Petrovaradinske tvrđave.

• Šta je važno reći kada se spominje istorija Novog Sada?

– Ključno je i to da kažemo da se prvobitni Petrovaradin nije nalazio na sremskoj strani, nego na bačkoj strani Dunava. Peter Varadi je bilo jedno malo naselje, kao i niz drugih naselja koji su postojali na levoj obali Dunava u XIII veku, međutim ključni momenat je kada je mađarski kralj Bela IV iz Šampanje (iz Francuske) doveo katolički monaški red Cistercite, koji su bili vrsni vinogradari. Cisterciti su dobili na poklon Belakutsku opatiju (Belakut – Belin izvor) koja se protezala i na sremsku i na bačku stranu. Ali je nekom inverzijom koja se dešava u XIV veku to ime Petrovarad (Petrova tvrđava) prelazi sa bačke strane na sremsku i postaje sinonim za tvrđavu i mesto oko nje koje je isto do dana današnjeg.

• Šta se promenilo kada su ovaj deo osvojili Turci?

– Petrovaradin se nalazio u okviru Sremskog sandžaka turske imperije, struktura stanovništva se dramatično izmenila. Tako da smo na petrovaradinskoj steni mogli da nađemo i hrišćansku i islamsku mahalu. Ovde je bilo sedam džamija i različite medrese (škole)... Tada ovaj deo nije imao značaja u odbrambenom smislu, jer su se granice turske imperije nalazile daleko na severu (Đer, Ostrog, Komoran), ali je bilo važno mesto za trgovinu između Evrope i Istanbula što je omogućilo razvoj Novog Sada, tj. tadašnjeg Petrovaradina.

• Koji je događaj bio ključan za izgradnju Tvrđave kakvu danas znamo?

– Veliki bečki rat je bio ključan, jer u to doba, od 1687. godine stižu hrišćani na ove prostore i uz promenljivu ratnu sreću se utvrđuju na području Petrovaradina 1690. godine. Od tada je Petrovaradinska tvrđava u hrišćanskim rukama i 1692. godine austrijski princ Kroj postavlja temelje za Leopoldov bastion i počinje da se gradi ovo zdanje koje mi danas poznajemo. Kada se penjete na Tvrđavu kroz kapiju koja vodi prema Hidrometeorološkom zavodu i Muzeju grada Novog Sada, obratite pažnju kako su ti bedemi ispred tunela pravljeni od starih stena i opeke. Deo bedema od delova stena je bio deo Belakutske opatije, stare tvrđave koja je nastala krajem poznog srednjeg veka. Austrijanci ruše tu staru tvrđavu i grade novu.

• Do kada je trajala njena izgradnja i da li je služila svojoj svrsi?

– To je bio kapitalan projekat koji je trajao sve do 1780. godine. Ono što je interesantno je da se gradnja nove utvrde pokazala apsolutno neracionalna, jer kada je završena faktički ona više nije imala nikakav značaj, jer je Osmanska imperija u međuvremenu oslabila i nije više bila pretnja. Druga zanimljivost je bila da je tadašnje katoličko stanovništvo Petrovaradina tražilo da se zabrani naseljavanje pravoslavnima, protestantima i Jevrejima što je omogućilo da dolaze drugi ekonomski migranti. Tako se Petrovaradinski Šanac (kako se nekad zvao Novi Sad) izgrađuje i širi, jer je na Trvrđavi u to vreme bilo 7-8 hiljada vojnika koje je trebalo opslužiti.

• Ozbiljna fortifikacija i brojno prisustvo vojske je uticalo na razvoj Novog Sada. Da li se tvrđava prostirala samo na sremskoj strani?

– Istakao bih još dve stvari – ona nije samo bila ograničena na sremsku stranu. Nasuprort, prema Novom Sadu, na levoj obali Dunava nalazio se Bruk Šanac, koji se prostirao od današnjeg Oficirskog doma na keju, pa do Radničke ulice. Tu se nalazila jedna mala tvrđavica čiji je zadatak bio da brani komunikaciju između Petrovaradina i bačke strane i na jednom davno zaboravljenom toponimu koji se zvao Ratno ostrvo gde se, takođe nalazilo jedno malo utvrđenje. Faktički ako bi u tom momentu nailazile turske lađe od Beograda oni bi razvlačili lance i tako bi btranili ovaj prolaz brodovima i ne bi mogli da stignu do Tvrđave.

• Da li možete da nam ispričate kako je Buna 1849. uticala na naš grad?

– To je bilo vreme velike revolucije, koja se ovde zvala Buna. Nažalost, nacionalni interesi Srba i Mađara se nisu poklapali i došlo je do strašnog građanskog rata. Kao što znamo Južna austrijska armija (sa Srbima) na čelu sa Đorđem Stratimirovićem stigla je do Novog Sada 12. juna 1849. godine. On je došao do kuće Jovana Hadžića koja se nalazila gde je danas Apolo-centar, kod svoje tetke. Rekao je tetki: „Pristavite ručak, mi smo do popodne završili, oslobađamo Tvrđavu i konačno smo slobodni“. Ali kada je vojska otvorila vatru prema Bruk-šancu usledio je veoma silovit odgovor Mađara s Petrovaradinske tvrđave i stari Novi Sad je u tom bombadovanju bio uništen.

• Nikolajevska crkva je bila potpuno uništena u bombardovanju 1849. godine

– To je bilo takvo bombardovanje da je od oko 2.800 zgrada koliko je tada bilo u Novom Sadu jedva preživelo oko 800, ali nisu bile sve za stanovanje! Posle tog rata jedna od odluka generala Majerhofa je bila da se Novi Sad izmesti dalje od Petrovaradinske tvrđave kako se ovakva strašna tragedije ne bi više ponovila. Međutim, delegacija Novosađana je išla u Beč da moli da se Novi Sad ne izmešta... Koliko god da je Petrovaradinska tvrđava uticala na razvoj Novog Sada, te 1849. godine mogla je da učini da nestane moj voljeni grad.

• Da li je istinita priča da je ban Jelačić bio u odbrani Novog Sada?

– U to vreme od oktobra 1848. godine austrijska vlast priznaje Jelačićev i Stratimirovićev srpski pokret kao legitiman. Neki istoričari smatraju da upravo želja Đorđa Stratimirovića da se oslobodi njegov rodni Novi Sad, kao i želja bana Jelačića da se oslobodi njegov rodni Petrovaradin dovela do prebrzog i nedovoljno dobro pripremljenog napada. Ima čuvena pesma plemenitog Zmaj Jove Jovanovića „Ban badava“ gde je oštro osudio i kritikovao bana Jelačića upravo zbog tog napada na Petrovaradinsku tvrđavu, jer je Novi Sad pretvoren u pepeo. Novi Sad je imao izgled grada koji je bio izrazito orijentalnog tipa. Posle bombardovanja Novi Sad obnovom dobija izgled jednog srednjoevropskog grada. Tako da je Novi Sad, realno, arhitektonski, nov grad.

• Važan datum u istoriji grada je 01. februar 1748. godine kada je carica habzburške monarhije Marija Terezija potpisavši povelju proglasila Novi Sad slobodnim kraljevskim gradom. Ukinuto mu je dotadašnje ime Petrovaradinski Šanac, tako da postaje Neoplanta, na mađarskom Uj-Videgh, nemačkom Ney-Satz, srpskom Novi Sad i bugarskom Mlada Loza. Zanimalo nas je kada je Novi Sad izašao na reku?

– Važno je reći da kada je Novi Sad 1848. godine dobio status slobodnog grada strogo je bila zabranjena gradnja na obali Dunava bez dozvole vojnih vlasti. Grad 1921. godine pravi dogovor sa Vojskom kraljevine SHS da grad pokloni sve kasarne koje je u gradu izgradio, a vojska predaje Bruk-šanac koji se ruši i Novi Sad konačno izlazi na reku. Posle 1929. godine, samo godinu dana nakon završetka Mosta princa Tomislava Petrovaradin se pripojio Novom Sadu što je uticalo na privredni razvoj grada. Istakao bih da je Novi Sad jedini grad u Srbiji koji je duplirao broj stanovništva u tadašnjoj Kraljevini.

• U Novoj Jugoslaviji se deo Petrovaradinske tvrđave demilitarizuje...

– Jedan deo Petrovaradinske tvrđave se 1952. godine demilitarizovao, tako da na tom prostoru prvo nastaju Domovi studenata Pravnog fakulteta, a vremenom se useljavaju gradske ustanove: Čistoća i zelenilo, pa Arhiv grada Novog Sada, Hidrometeorološka služba... Između šezdesetih i osamdesetih godina se dolazi na ideju da vrsnim i renomiranim umetnicima omogući jedan kreativan prostor za razvoj njihovog umetničkog delanja... Tako da je Petrovaradinska tvrđava od starog srednjovekovnog utvrđenja, preko moćne odbrambene austrijske sile pa do momenta kada postaje novosadska umetnička baza prešla dugačak put razvoja i nemerljivo je uticala na Novi Sad.

Marina Jablanov Stojanović

Foto: Mariniranje, Wikipedia